“Τέσσερις ζωές …and the beat goes on”
Βιβλιοπωλείο Ελευθερουδάκης, Ηράκλειο
Τρίτη 19/06
Παρουσίαση: Νικόλας Σμυρνάκης (συγγραφέας)
Ανάγνωση αποσπασμάτων: Πάνος Ιωαννίδης (ηθοποιός)

Video της παρουσίασης: εδώ

Με μια επιφανειακή ανάγνωση θα μπορούσε κάποιος να πει ότι το μυθιστόρημα “Τέσσερις ζωές and the beat goes on” της Ελπίδας Στρατηγάκη, έχει 4 βασικές ηρωίδες. Την Εύα, την Ελένη, την Κατερίνα και τη Μαρία. Μια συγγραφέα, μια τολμηρή γυναίκα πιστή στο ένστικτό της, μια πανέμορφη ηθοποιό που έγινε πασίγνωστη στη χώρα και μια συντηρητική γυναίκα που αφοσιώθηκε τόσο στη δουλειά όσο και στην οικογένειά της.

Στη δεύτερη και στην τρίτη ανάγνωση, ανάγνωση δηλαδή μετάφραση κι όχι κυριολεκτικά ανάγνωση, το έργο αυτό μπορεί να αποκτήσει εκατομμύρια βασικούς ήρωες. Γιατί σε κάθε ήρωα του έργου, κεντρικού ή μη, μπορούμε να βρούμε κι από ένα στοιχείο της δικής μας προσωπικότητας.

Η ιστορία παίρνει αφορμή τις 4 ηρωίδες και διαπερνά 3 δεκαετίες (από το 1969 ως το 1999). Γίνεται αναφορά στα μεγαλύτερα γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας αυτής της περιόδου και στους μεγαλύτερους σταθμούς της τέχνης, κυρίως της μουσικής.

Όταν η συγγραφέας περιγράφει τη νεολαία των αρχών της δεκαετίας του ‘70, μια νεολαία που πίστευε ότι μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, στην πραγματικότητα προβάλλει τη δική της ελπίδα για την σημερινή νεολαία. Κι αυτό είναι μια τεχνική που χρησιμοποιεί συχνά. Σπάνια παίρνει ξεκάθαρη θέση. Η θέση της διαφαίνεται μέσα από τις επιλογές των ηρώων και τις αναφορές της σε πραγματικά γεγονότα της ιστορίας.

Ο πολιτικός της λόγος είναι διακριτικός. Διατρέχει τα μεγάλα γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας (πόλεμοι, ξεσηκωμοί, επαναστάσεις, δολοφονίες) αφήνοντας, με αφορμή αυτά, διακριτικά το πολιτικό της χνάρι, χωρίς να συνθηματολογεί.

Μιλώντας για το Βιετνάμ ο λόγος της μοιάζει επίκαιρος όσο ποτέ. Χαρακτηριστικό απόσπασμα στη σελίδα 225: «Μακάρι οι προστάτες να τελειώσουν την κηδεμονία τους και την προστασία τους εδώ και τώρα. Οι λαοί ας αποφασίζουν μόνοι τους ποιον θέλουν για κυβερνήτη τους. Ο μόνος λόγος για να επέμβουν οι ισχυροί είναι για να προστατέψουν τους αδύναμους όχι για να δοκιμάσουν καινούρια όπλα ή για να εκμεταλλευτούν τους φυσικούς πόρους μιας χώρας χρησιμοποιώντας την οικονομική και στρατιωτική τους υπεροχή».

Έχει έναν μοναδικό τρόπο να συστήνει τους χαρακτήρες της στους αναγνώστες. Μας γνωρίζει κάθε πτυχή της λεπτομέρειας του ψυχισμού, των προθέσεων, των πράξεων, των μη πράξεων των βασικών της ηρώων, αποδομεί τους χαρακτήρες στα συστατικά τους μέρη και μας τα συστήνει εκ νέου, σε κάθε σελίδα κι άλλα.

Η ιδιότητά της ως σκηνοθέτης δεν μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστο το γράψιμό της, καθώς διυλίζει τον κόσμο που φτιάχνει, τον στήνει φωτογραφικά, καρέ καρέ, τον χτίζει κομμάτι κομμάτι, χωρίς βιασύνη και πρόχειρη αδημονία και μας τον παραδίδει άρτιο.

Μοιάζει να κρατά έναν μεγεθυντικό φακό στραμμένο στις ψυχές των Ελλήνων, στην ψυχή του ίδιου του ανθρώπου. Αφουγκράζεται την επιθυμία του ήρωα και η επιθυμία του ήρωα στο συγκεκριμένο έργο κατά έναν περίεργο τρόπο ταυτίζεται με την επιθυμία του αναγνώστη.

Συχνά αναρωτήθηκα αν στο σύνολό της αυτή η ιστορία είναι αυτοβιογραφική. Φαίνεται αδύνατον να έχει δημιουργήσει τόσες πολλές λεπτομέρειες, πτυχές λεπτομερειών, πτυχές πτυχών λεπτομερειών για τη ζωή τόσων ανθρώπων, με τόση αληθοφάνεια δοσμένες, με τόση αλήθεια δοσμένες.

Αν η ιστορία είναι αυτοβιογραφική τότε κατάφερε με απίστευτη μαεστρία να μεταφέρει με λογοτεχνική αρτιότητα κομμάτι της ζωής της στο χαρτί, δίνοντάς της έτσι μια μυθιστορηματική χροιά. Αν όλα είναι μυθεύματα αποτελούν μυθεύματα ενός εξαιρετικά προικισμένου μυθοπλάστη. Και στις δυο περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό.

Ο αναγνώστης ξεχνά ότι διαβάζει. Νομίζει ότι παρατηρεί άλλοτε από ανοικτή πόρτα, άλλοτε από μισόκλειστο παράθυρο, άλλοτε από μυστική κλειδαρότρυπα τις ζωές ανθρώπων που έχουν υπάρξει, υπάρχουν ή θα υπάρξουν. Το κείμενο μαγεύει τον αναγνώστη κι από ένα σημείο και πέρα απλά το παρακολουθεί. Ούτε μια στιγμή δεν περνά από το μυαλό του ότι πρόκειται για αποκυήματα φαντασίας. Με αυτόν τον τρόπο η συγγραφέας καταφέρνει να διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, να συντηρεί και να αναπτύσσει τη σχέση της μαζί του. Άλλωστε οι αληθινές ή οι αληθοφανείς ιστορίες είναι πάντα και οι πιο ενδιαφέρουσες.

Διατρέχει εποχές άλλης ηθικής, τη χούντα, τη μεταπολίτευση, τη δεκαετία του ’80, εποχές που «η τρύπα του όζοντος», όπως χαρακτηριστικά λέει, «δεν είχε κάνει την εμφάνισή της και που τα βράδια του καλοκαιριού οι άνθρωποι ήταν πολύ συνηθισμένο να κοιμούνται έξω, είτε σε βεράντες είτε σε ταράτσες», προσφέροντας λεπτομερείς αναφορές γεγονότων κάθε εποχής.

Βουτά στην ηθική του «κάποτε» και μας ζητά να γίνουμε σύμμαχοι στην προσπάθειά της να απομυθοποιήσει τις παλαιές παραδεδομένες αρχές και να τις αντικαταστήσει με νέες, αυτές που με τη σειρά τους θα αντικατασταθούν σε 30 χρόνια από άλλες. Προτείνει ουσιαστικά τη διαρκή αλλαγή, τον μόνιμο επαναπροσδιορισμό. Άλλωστε “The beat goes on” μας υπενθυμίζει στον τίτλο.

Οι τέσσερις ζωές είναι μόνο αφορμή για το διαρκές «σφυροκόπημα», το ρέον, αυτό που αλλάζει για να υπάρξει, αυτό που υπάρχει για να αλλάζει.

Προτείνει διακριτικά λύσεις, απαντήσεις σε ερωτήματα που εφευρίσκονται για να δημιουργούν τρύπες στις ψυχές των ανθρώπων. Προβληματίζει και βάζει τον αναγνώστη να αναρωτηθεί ποιο είναι το μέρος της ευθύνης που του αναλογεί στη διαμόρφωση της ιστορίας. Χαρακτηριστικό απόσπασμα στη σελίδα 44: «Στην εποχή του φαστ φουντ, όλα έχουν χάσει την αξία τους. Δεν υπάρχουν καλοί ηθοποιοί; Και βέβαια υπάρχουν. Καλοί σκηνοθέτες; Και από αυτούς υπάρχουν. Τότε τι φταίει; Μήπως δεν υπάρχουν πια καλοί θεατές;».

Η τεχνική της αφήγησης που χρησιμοποιεί ποικίλει ανάλογα την περίπτωση. Έχει την άνεση να προσαρμόζεται στο ύφος της κάθε υπο-ιστορίας και να χρησιμοποιεί τις αφηγηματικές τεχνικές που κάθε φορά ταιριάζουν σε αυτό που εξιστορεί. Άλλοτε μεταφέρεται από το πρώτο στο τρίτο πρόσωπο χωρίς ενδιάμεσα συνδετικά ρήματα όπως «είπε», «αναφώνησε», «σκέφτηκε», «ψιθύρισε» κι άλλοτε τα χρησιμοποιεί, όχι ψάχνοντας να βρει κάτι για να προλογίσει το διάλογο αλλά γιατί πράγματι ένας ήρωάς της σκέφτηκε, αναφώνησε ή ψιθύρισε.

Άλλοτε πάλι απευθύνεται στον θεατή σε δεύτερο πληθυντικό πρόσωπο. Χαρακτηριστικό απόσπασμα στη σελίδα 122: «Ο αέρας που ψάχνανε και ζητούσαν ήταν ο αέρας της λευτεριάς. Ξέρετε αυτός ο αέρας είναι ελαφρύς και αναζωογονητικός» ή χρησιμοποιεί το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο όταν νιώθει ότι αυτό που θα διηγηθεί μπορεί να μας αφορά όλους. Χαρακτηριστικό απόσπασμα στη σελίδα 483: «Πολλά χρόνια χωρίς να το καταλαβαίνουμε κουβαλάμε μέσα μας τα βαρίδια μας. Κάποιες κουβέντες που έπρεπε να ειπωθούν και ποτέ δεν ειπώθηκαν. Κάποιες τύψεις που χωρίς ουσία τρέφουμε και μας τρώνε. Κάποιοι άνθρωποι που έπρεπε να ‘χαμε επισκεφθεί και δεν το κάναμε. Μέρη που έπρεπε να δούμε άλλη μια φορά για να τα ξεπεράσουμε».

Δεν μοιάζει να ψάχνει τις κατάλληλες λέξεις για να κλείσει ένα κενό στην ιστορία της, γιατί η ιστορία της δεν έχει κενά. Μοιάζει πολύ αληθινή για να έχει κενά. Πολύ αληθινή, σαν ψεύτικη.

Έρωτες, πολιτική, κοινωνία, μουσική, ήθη, σεξ, καριέρα, οικογένεια, σχέσεις τριών δεκαετιών περιγράφονται με ιστορική ακρίβεια που αφορά όσα έγιναν στην πραγματικότητα και κατέγραψε ο ιστορικός, αλλά και μυθοπλαστική «ανακρίβεια», μια «ανακρίβεια» εξαιρετικά θελκτική, που αφορά όσα έζησαν οι ηρωίδες. Μια εγκυκλοπαίδεια ιστορικών γνώσεων δοσμένη λογοτεχνικά ή ένα λογοτεχνικό έργο διανθισμένο με ιστορικά στοιχεία.

Η Ελπίδα Στρατηγάκη χρησιμοποιεί τη μόνη διαθέσιμη μηχανή του χρόνου. Την αφήγηση. Και μας μεταφέρει εκεί που επιθυμεί να ζήσουμε παρέα με τους ήρωές της. Ζούμε μαζί της ό,τι δεν ζήσαμε μόνοι μας κι αυτό εκτός από παράδοξο αποτελεί σπουδαίο δώρο για τον αναγνώστη του συγκεκριμένου έργου.

Πολύ συχνά, δίνει τη δική της εξήγηση για πράγματα που εξαρχής τουλάχιστον, δε φαίνονται να έχουν ξεκάθαρη απάντηση. Χαρακτηριστικό απόσπασμα στη σελίδα 57: «Εκείνη την εποχή τα πάρτυ αρχίζανε και πήγαιναν το πολύ μέχρι τις δωδεκάμιση. Ο λόγος; Μα οι γονείς δεν αφήνανε τα κορίτσια να ξενυχτούν και έτσι όλοι φεύγανε νωρίς. Σήμερα αρχίζουν την ώρα που τελείωναν τότε και οι σημερινοί νέοι απορούν. Δεν καταλαβαίνουν ότι δεν χρειαζόντουσαν τις βραδινές ώρες για να γλεντήσουν. Το κέφι ήταν μέσα τους όλες τις ώρες. Τότε όλοι χορεύανε και οι μεγάλοι και οι νέοι. Μπορεί να φταίει ότι ένας πόλεμος είχε τελειώσει και γι’ αυτό οι μεγάλοι πέρασαν στα παιδιά τους τη χαρά για τη ζωή. Ποιος ξέρει».

Υπενθυμίζει ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται, ότι δεν αποτελεί παρά έναν κύκλο στη δίνη του οποίου βρισκόμαστε όλοι, να ενεργούμε βρίσκοντας μπροστά μας την ίδια τράπουλα ξανα-ανακατεμένη.

Δεν αναλώνεται σε ανούσιες και βαρετές λογοτεχνικές περιγραφές. Ο λόγος της είναι ανεπιτήδευτος, τόσο απλός, τόσο απογυμνωμένος από δηθενιστική συγγραφική φρασεολογία, που καμιά φορά θυμίζει θεατρικό έργο.

Στους έρωτες των 4ρων, αντικατοπτρίζονται οι έρωτες όλων μας, οι απογοητεύσεις, οι χαρές, τα απωθημένα, οι κατακτήσεις, τα «θέλω», τα «μπορώ», τα «γιατί» μας. Δεν φοβάται να ασχοληθεί με την ομοφυλοφιλία, τις ομαδικές ερωτικές πράξεις, τη σεξουαλική απελευθέρωση. Και το κάνει με τόσο φυσικό τρόπο που μοιάζει ανεκτός ακόμα και για τους πλέον συντηρητικούς αναγνώστες.

Τολμά να μιλά με γλώσσα λανθάνουσα που αλήθεια λέει, έξω από τα καλούπια, αναφέρεται σε θέματα ταμπού με φυσικότητα που άλλοι ξεστομίζουν μια «καλημέρα». Η ηθική της δεν είναι άλλη από την ηθική της αλήθειας, την ηθική της ζωής. Ξεπερνά με συνοπτικές διαδικασίες την κοινωνικά επιβαλλόμενη ηθική, δηλαδή την κατασκευασμένη με αφύσικους όρους, τη μη ανθρώπινη. Επιστρέφει στο ένστικτο, όχι για να το θεοποιήσει αλλά για να το κατανοήσει αρχικά, να το εξηγήσει και να προτείνει τρόπους διαχείρισής του.

Οι 4 ηρωίδες μοιάζουν απλές. Δηλαδή σύνθετες, δηλαδή ανθρώπινες. Ενσαρκώνουν διαφορετικούς ρόλους αλλά είναι σε όλους ειλικρινείς. Όπως ειλικρινείς καλούμαστε να είμαστε κι όλοι εμείς στους δικούς μας καθημερινούς ρόλους. Πόσες φορές δε μοιάζουμε πρωταγωνιστές ταινίας ή ήρωες μυθιστορήματος. Διαβάζοντας το συγκεκριμένο μυθιστόρημα γινόμαστε τέτοιοι αναγνωρίζοντας κομμάτια τους εαυτού μας σε κάθε χαρακτήρα.

Η συγγραφέας δεν περιγράφει, αφουγκράζεται, αγγίζει ή μοιάζει να έχει αγγίξει ό,τι αναφέρει. Έπειτα το εναποθέτει με τον συγγραφικό της λόγο στα αυτιά και στις καρδιές μας.

Και δε μιλώ μόνο για τις 4 ηρωίδες. Οι ήρωες των ηρώων που περνούν για λίγο ή για περισσότερο μπροστά από τα μάτια μας, θα μπορούσαν να αποτελέσουν ο καθένας θέμα για νέο μυθιστόρημα.

Οι 4 γυναίκες του μυθιστορήματος της Ελπίδας Στρατηγάκη “Τέσσερις ζωές and the beat goes on” είμαστε εμείς. Άντρες και γυναίκες. Κι αν δεν είμαστε, υπήρξαμε ή θα υπάρξουμε σαν αυτές.

Κλείνοντας θέλω να πω ότι ήταν τόσο απορροφητικός ο λόγος της που συχνά ξεχνούσα την υποχρέωσή μου, να μην ενεργώ μόνο σαν αναγνώστης αλλά και σαν παρατηρητής και έπειτα σχολιαστής του λόγου της συγγραφέως.

Ξεχνούσα ότι ανέλαβα να παρουσιάσω το συγκεκριμένο έργο. Κι αυτό είναι το μεγαλύτερο δώρο που μου προσέφερε η Ελπίδα Στρατηγάκη και το βιβλίο της, το οποίο δώρο της ανταποδίδω με τη μορφή ενός ειλικρινέστατου ευχαριστώ.